Dilemmalogica - Koepelrapportage van 4 kwalitatieve deelonderzoeken

Wat is dilemmalogica?

Bij de start van het huidige kabinet is nadrukkelijk stilgestaan bij de vraag op welke wijze de overheid goed kan communiceren. De VoorlichtingsRaad heeft dat samengebald in het vierluik Eenheid [van regeringsbeleid]+ Contact [met de samenleving, burgers]+ Herkenbaar [zijn als overheid]+ Transparant [helder, toegankelijk, begrijpelijk]. Hierbij kwam dilemmalogica naar voren als een nieuw perspectief op pro-actieve overheidscommunicatie.

Kerngedachte van dilemmalogica is dat je bij het communiceren jouw eigen opdracht of ‘doelredenering’ opschort, en om te beginnen aansluiting zoekt bij de zorgen die bij burgers of andere spelers rond een onderwerp leven. In het contact dat dan ontstaat,  kan ‘common ground’ ontstaan en de bereidheid om het waarom, de afwegingen en de processtappen te delen. Dat zou moeten leiden tot meer begrip en draagvlak (en meer specifiek de ervaring van procedurele rechtvaardigheid), zodat mensen zeggen: de overheid is eerlijk en ze tonen dat ze ons snappen.   

Deze insteek is anders dan de doelredenering, waarbij je je wel verdiept in de ander, maar blijft steken in een betere uitleg van je eigen, voorgenomen verhaal.

Dilemmalogica kun je dus samenvatten in drie onderdelen:

1. Erken de zorgen (wat stroomt er)
   Het begint met écht erkend, gehoord worden  
2. Orden de zienswijzen (hoe hangen zienswijzen samen)
   Schets zelf de bandbreedte (dimensies, scenario’s)
3. Bied (handelings)perspectief (wat kan wie doen)
   Koppel zienswijzen en help deze uitkomsten verder te brengen.   

Hoe is de effectiviteit onderzocht?

Onderzoeksbureau MARE heeft vier cases onderzocht aan de hand van kernboodschappen over overheidsbeleid. In iedere casus zijn twee varianten voorgelegd. Het verschil bestond eruit dat in één van beide teksten dilemmalogica werd toegepast (extra aandacht voor erkenning van zorgen, ordening van zienswijzen en handelingsperspectieven). In de andere versie gebeurde dat niet (‘doelredenering’). Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van individuele interviews en focusgroepen.

Conclusies: geen trucje

Het onderzoek maakt op de eerste plaats duidelijk dat erkenning van zorgen cruciaal is in overheidscommunicatie. Tegelijk blijkt dit moeilijk: voor je het weet vul je de zorgen van anderen in en sla je de plank mis. Dan zorg je mogelijk zelfs voor teleurstelling over het contact. Het is dus heel belangrijk dat je goed weet op welke voorkennis en verwachtingen je aansluit. Dan is het mogelijk, om te helpen de blik te verbreden van de eigen zorgen (of belangen) naar andere zienswijzen. Verder is timing erg belangrijk: op het moment van communiceren is het belangrijk te weten of dialoog nog mogelijk is (is er politiek gezien voldoende ruimte, bijvoorbeeld). Ook de fase in de beleidsvorming is van belang: als een maatregel al vaststaat, wek dan niet de indruk dat dialoog nog mogelijk is. Een andere belangrijke les was de structurering van de informatie: de volgorde van de elementen ‘erkennen’, ‘ordenen’ en ‘perspectief’ staat bij het goed structureren van een tekst niet bij voorbaat vast. Het is belangrijk dat je vanuit de overheid als niet te onzeker overkomt, maar tegelijk ook niet als te daadkrachtig. Taal let heel nauw, zeker als het spannend wordt.

Op basis van dit onderzoek kan dus niet worden geconcludeerd dat dilemmalogica zorgt voor meer draagvlak dan werken met een doelredenering. In geen van de vier onderzochte cases was er een duidelijke voorkeur voor de kernboodschap mét de elementen van dilemmalogica. Dat gaat niet vanzelf: het is in de praktijk vaak een lastige klus om naadloos aan te sluiten bij de context van beleid. Het vraagt intensief contact houden met betrokken. Werk maken van ‘erkenning, ordening en perspectief’ heeft potentie, maar is geen garantie voor meer draagvlak voor overheidsbeslissingen.

Vervolg: anders aan tafel

Recent besprak de VoorlichtingsRaad de uitkomsten. De vele ervaringen met dilemmalogica maken duidelijk dat deze aanpak een belangrijke functie heeft voor woordvoerders encommunicatieadviseurs. Het helpt hen vooral bij het (interne) gesprek over beleid en communicatie. Het onderzoek geeft daarbij in ieder geval aanleiding voor de volgende adviezen:

1. Doorgrond de belevingen: omgevingsonderzoek en monitoring is essentieel; hoe begrijp je echt wat er leeft en speelt om aan te kunnen sluiten (voorkennis, belevingen, frames, woorden);
2. Maak het situationeel: het maakt nogal uit of er sprake is van geringe politieke en maatschappelijke druk of juist van een crisis of je wel of niet ruimte kunt nemen het dilemma te exposeren. Ook de fase van beleid doet ertoe: communiceren we over een probleem of een oplossing?;
3. Denk na over structurering: zorg bij formulering van teksten steeds dat de volgorde, de toonzetting en de presentatie van teksten ook bijdraagt aan begrip, de ervaren rechtvaardigheid en de effectiviteit.

Het volledige rapport van MARE kun je hierboven downloaden. Neem voor meer informatie contact op met Kasper Heijting (onderzoek) en Guido Rijnja (toepassing dilemmalogica in de praktijk).