Opkomen voor idealen

Samenvatting

In onze maatschappij ervaren veel mensen in toenemende mate angst en onzekerheden. Als gevolg van de coronacrisis zijn onzekerheden versterkt. Denk hierbij aan baanonzekerheid, verhoogde druk op de woningmarkt en een verslechterd mentaal welbevinden. Daarnaast zorgde de coronatijd ervoor dat er extra tijd was om te reflecteren op het eigen leven, de toekomst en de wereld waarin wij leven. De dreiging van een volgende (klimaat)crisis versterken gevoelens van angst en maken mensen onzeker. Omgaan met onzekerheden is stressvol en wanneer onzekerheid aanhoudt kan het leiden tot maatschappelijke ongelijkheid en onvrede.

Om te compenseren voor de toenemende onzekerheid en angst zoeken mensen veelal houvast en steun bij elkaar. Mensen gaan op zoek naar manieren die helpen om aandacht te geven aan wat zij écht belangrijk en betekenisvol vinden. Het is gemakkelijk om online gelijkgestemden te vinden en samen op te komen voor gemeenschappelijke idealen. Mensen gaan steeds vaker de straat op om aandacht te krijgen voor wat zij belangrijk vinden. Dit zorgt in toenemende mate voor botsingen tussen groepen met tegenstrijdige opvattingen. Wat alle groepen gemeen hebben is dat zij actie en verantwoordelijkheid eisen van overheden en bedrijven.

Implicaties voor overheidscommunicatie

Mensen verwachten dat de overheid onverkort handelt op basis van wat zij zien als belangrijk voor de maatschappij. Tegelijkertijd lijken de tegenstellingen tussen groepen groter te worden. Als communicatiemedewerker moet je je dus telkens goed afvragen wat de zorgen of beweegredenen zijn van mensen. Adresseer en erken gevoelens van ongenoegen en blijf daarover in gesprek met alle partijen. Mensen willen écht serieus genomen worden. Wanneer dit niet authentiek aanvoelt kan er doorheen geprikt worden en is er een afbreukrisico. Boodschappen die niet concreet gemaakt kunnen worden, zullen niet geloofd worden omdat ze onvoldoende authentiek zijn. De overheid moet continu blijven uitleggen welke keuzes zij maakt en deze keuzes goed onderbouwen. Protesten vinden tegenwoordig in heel Nederland plaats, wat vraagt om brede samenwerking met communicatieprofessionals van andere (overheids)organisaties. Ook wordt monitoring van lokale en regionaal georiënteerde bronnen belangrijker om op de hoogte te blijven.

Een nieuw tijdperk van onzekerheid

Mensen ervaren in toenemende mate onzekerheden, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt, de woningmarkt, het klimaat en de (internationale) politiek. Tegenwoordig hebben mensen minder vaak een vaste baan, kunnen zich geen koopwoning veroorloven en moeten bovendien werk en zorgtaken vaker combineren. Omgaan met onzekerheden vereist veel flexibiliteit van mensen en geeft stress. Daarnaast kan aanhoudende onzekerheid leiden tot verder groeiende maatschappelijke ongelijkheid en onvrede. Deze ontwikkeling is al langer gaande, maar vormt inmiddels een nog duidelijker contrast met de afgelopen dertig jaar waarin zelfvertrouwen, vrijheid en optimisme de boventoon voerden in de maatschappij. Met name in de jaren ’90 stonden vrijheid en voorspoed centraal door de val van de Berlijnse Muur, een vrije handelsmarkt, de opkomst van het internet en de mobiele telefoon. Een vergelijkbare periode waarin een periode van zelfvertrouwen werd opgevolgd door een periode van onzekerheid en angst was van de jaren ’60 naar de jaren ’70. In deze periode hadden we een vergelijkbaar aantal protesten als nu, waarbij er destijds bij demonstraties wel vaker rellen ontstonden. Door zelf iets te doen voor eigen de idealen hebben mensen het gevoel weer meer regie te krijgen.

Verschuiving onzekerheden door coronacrisis

De coronacrisis heeft de onzekerheden in onze maatschappij niet alleen versterkt, maar heeft ook de aard van onzekerheid op bepaalde levensterreinen veranderd. Toen Nederland net getroffen werd door het coronavirus waren er met name zorgen over de gezondheid van kwetsbare groepen en de economie. De verschillen tussen mensen met economische zekerheden (bijvoorbeeld een vaste baan) en zonder die zekerheden zijn door de coronacrisis verder vergroot. Dit is vooral het geval voor jongeren, flexwerkers en ondernemers die economisch onevenredig hard zijn getroffen. Als gevolg hiervan is de sociale ongelijkheid in Nederland verder toegenomen, zie ook #verschillen.

De coronacrisis had ook invloed op de woningmarkt. Meer mensen voelden de behoefte om te verhuizen, hierdoor nam de krapte op de woningmarkt toe. Hoewel het welbevinden van veel Nederlanders stabiel bleef ten opzichte van voor de pandemie, was dit niet voor iedereen het geval.

Met name jongeren geven aan minder tevreden te zijn met hun leven dan voor de pandemie. Het Sociaal en Cultureel Planbureau stelt dat de coronacrisis van invloed is geweest op de psychische gezondheid van burgers, omdat de coronamaatregelen veranderingen teweeg brachten in factoren zoals eenzaamheid, werkverlies, baanonzekerheid en leefstijl. Wijzer in Geldzaken wees op financiële stress door de coronacrisis bij onder andere flexwerkers en zzp’ers. Daarnaast gaven meer mensen, met name jongeren en ouderen, vaker aan zich matig of sterk eenzaam te voelen dan voor de coronacrisis. De verwachting is dat effecten van corona langdurige nadelige effecten hebben op onze maatschappij en dat de onzekerheid die gepaard gaat met corona nog lang bij ons blijft. Zo verwacht een groot deel van de bevolking dat we ons leven nog jaren zullen moeten aanpassen aan het virus om nieuwe uitbraken te voorkomen.

Mensen meer strijdbaar voor wat zij belangrijk vinden

De coronacrisis gaf door het wegvallen van veel activiteiten mensen meer tijd om na te denken over hun eigen leven, de toekomst en de wereld waarin zij leven. Dit proces was al aan de gang, maar is versterkt door de coronacrisis. Voor veel mensen werd duidelijk dat ze een reset wilden. Vrij veel Nederlanders (bijna een kwart) ziet de coronacrisis als een kans om voor veranderingen in het eigen leven in gang te zetten. Dit draagt bij aan een ‘zingevingscrisis’, ook wel ‘geluksparadox’. Dit houdt in dat mensen steeds meer inzien dat ze veel tijd en geld besteden aan een zoektocht naar geluk, maar dat dat hen niet gelukkiger maakt. Dat komt doordat geluk vaak gezocht wordt in kortstondige momenten van je goed voelen. Zingeving gaat echter om fundamenteler vragen: over goed doen, het beste uit jezelf halen, een zinvol leven leiden. Tegelijk zoeken mensen hierbij houvast en steun bij elkaar. Mensen worden emotioneler, vrezen allerlei catastrofes en verlangen naar meer gezag en autoriteit. Ook gaan zij op zoek naar manieren om zich in te zetten voor wat zij écht belangrijk vinden. Dat schenkt hen voldoening en geeft een gevoel ergens aan bij te dragen.

Dit draagt ook bij aan de toename van het aantal mensen dat meedoet aan demonstraties. Het aantal demonstraties in de vier grote steden is in ons land tijdens de laatste vijf jaar bijna verdubbeld. Daarbij ontstaat ook een nieuwe ontwikkeling: demonstraties vinden steeds meer verspreid over heel het land plaats. Ook is de manier waarop men demonstreert aan het veranderen. Het gebruik van sociale media en mobiele telefoons voorziet in de behoefte om gelijkgestemden te vinden. Daardoor is het ook gemakkelijk om een demonstratie op te zetten en om anderen te inspireren om mee te doen. Bij deze (online) dynamiek kunnen steeds extremer wordende meningen elkaar constant versterken, en kunnen ook bubbels van gelijkgestemden ontstaan. Mensen die er extreme en radicale denkbeelden en overtuigingen op na houden, krijgen gemakkelijker volgers mee. Omdat groepen strijden voor hun eigen idealen kunnen zij tegenover andere groepen met andere, tegenstijdige idealen komen te staan. Dit leidt in toenemende mate tot polarisatie.

Praktisch en fundamenteel

Dergelijke verdeeldheid onder de bevolking was ook zichtbaar rondom de maatregelen om de verspreiding van corona in te perken. De meerderheid van de bevolking was van mening dat men zich aan de coronamaatregelen diende te houden, ook als je het er niet mee eens was. Een deel had graag gezien dat de overheid zelfs meer maatregelen had genomen om de volksgezondheid te beschermen. Daartegenover staat een groep die vindt dat het beschermen van de volksgezondheid ten koste ging van de algehele kwaliteit van leven en de samenleving als geheel. Zo stelden verschillende mensen dat onze vrijheden en grondrechten onder druk staan door coronamaatregelen zoals de lockdown, de avondklok, de mondkapjesplicht, het verbod op evenementen en het toepassen van coronatoegangsbewijzen. Kritiek, zowel praktische als fundamentele, komt uit uiteenlopende hoeken van  de cultuursector, hoogleraren, kermisexploitanten en horecaondernemers'. 

Kritiek komt dus niet alleen van groepen die heel ver gaan in hun protest, zoals Viruswaarheid en Nederland in Verzet. Wel waren zij heel zichtbaar. Zo werd er door Viruswaarheid een kort geding aangespannen tegen de staat waarbij geëist werd dat alle coronaregels per direct zouden worden geschrapt, zie ook #initiatiefrijk. In enkele gevallen leidden protestacties zelfs tot gewelddadige incidenten zoals het afbranden van een coronatestlocatie in Urk, dreigtelefoontjes en intimidatie van zorgpersoneel en onrustige protesten in verschillende steden.

Maatschappelijke misstanden en eigen idealen

Ook op andere vlakken ontstaan er in toenemende mate groepen in de samenleving die voor hun idealen opkomen. Aan de ene kant ontstaan er groepen waarbij ‘woke’ de norm is. Zij zijn alert op maatschappelijke misstanden zoals sociale ongelijkheid en discriminatie van minderheden, waar bijvoorbeeld de Black Lives Matters beweging voor staat. Daarnaast wordt de term ‘woke’ ook vaak gebruikt als het gaat om de strijd tegen klimaatverandering, zoals van de actiegroep Extinction Rebellion. Opvallend binnen de woke-beweging is dat groepen die opkomen voor een bepaald ideaal verbinding zoeken met groepen die strijden voor een ander ideaal. Daardoor wordt de beweging groter. Dit wordt versterkt doordat jongeren van nu, met name in grote steden, veel meer in een sociaal cultureel gemengde omgeving zijn opgegroeid.

Naast woke-activisme ontstaan er groepen en (tegen)bewegingen die opkomen voor hun eigen idealen. Een voorbeeld hiervan zijn de Boerenprotesten waarbij boeren niet alleen strijden tegen stikstofregels, maar in hun protesten ook opkomen voor hun manier van leven die onder druk zou  staan door deze regels. Zij hebben het gevoel dat hun identiteit en levenswijze worden aangetast, en koppelen daar uiteenlopende thema’s aan. Zo schrijft een lezer van het Algemeen Dagblad in een ingezonden brief: "Wij op het platteland hebben genoeg van stadse problemen. Ruzies over Zwarte Piet, Kerst en Pasen; daar hebben 'ze' op het platteland helemaal niks mee.” 

Het is een gevolg van de verstoorde verhouding tussen stad en platteland, vinden verschillende deskundigen. Steeds vaker klinkt het verwijt dat het dominante verhaal, de bril waarmee naar maatschappelijke kwesties wordt gekeken, (Rand)stedelijk gekleurd is en dat deze bias ten koste gaat van de aandacht voor andere regio’s en problemen die daar spelen. De media kampen met wat je zou kunnen noemen ‘institutioneel Randstadisme’.

Een nieuwe beweging in Nederland is de groep die gelooft in complottheorieën. Vaak geïnspireerd door QAnon uit Amerika. De aanhangers geloven dat er een wereldwijd netwerk is van regeringsfunctionarissen en andere elitefiguren die in het geheim de wereld besturen. Volgens hen is het de ‘deep state’. Zij geloven dat dit netwerk de politiek, het bedrijfsleven en de media in handen heeft en deze controleert. In het geheim is dit netwerk volgens deze aanhangers een groep van satan-aanbiddende pedofielen. QAnon is de beweging van mensen die dit geheel ‘doorzien’.

Doorgeschoten activisme

Alle groepen – woke en wakker – hebben met elkaar gemeen dat zij strijden voor een wereld die beter aansluit bij hun ideaalbeeld en dat zij verantwoordelijkheid eisen van overheden en bedrijven. Zij willen door hen gezien en gehoord worden en eisen dat er iets wordt gedaan met hun opvattingen. Zij laten, als dat nodig is, hun strijdvaardigheid zien met demonstraties. De verschillende groepen hebben ook gemeen dat zij mensen met een tegengestelde mening dreigen buiten te sluiten. In extreme gevallen kan dit zelfs leiden tot het blokkeren van discussies en het uitsluiten van mensen met andere meningen (‘cancel culture’).

Het fenomeen van cancel culture of deplatforming (ontplatformen) kan in strijd zijn met de vrijheid van meningsuiting. Dit speelt op Nederlandse universiteiten, met name aan faculteiten van sociale en geesteswetenschappen. Hier wordt in toenemende mate een klimaat van politisering, activisme en ‘woke bias’ gesignaleerd. Hiermee wordt bedoeld dat, wanneer het gaat om onderwerpen als de islam, gender, postkolonialisme, migratie en diversiteit, deze vooral vanuit het oogpunt van woke worden bekeken. Dit kan leiden tot bijvoorbeeld een (over)gevoeligheid voor discriminatie of sociale ongelijkheid. De angst bestaat dat dit op universiteiten kan leiden tot onder meer eenzijdig onderzoek, het eenzijdig aannemen van promovendi en toekennen van onderzoeksgelden, activistisch optreden door wetenschappers, het weren van ‘onwelgevallige’ sprekers en een guur klimaat in de wetenschap zelf tegenover andersdenkenden. Door bepaalde sprekers, docenten of onderwerpen op universiteiten te weren, zou de academische vrijheid in gevaar komen.